استان زنجان که از آن به عنوان فلات زنجان نيز نام برده می شود در قسمت مرکزی و شمال غرب کشور، با وسعت حدود۲۲  هزار و ۱۶۴ کيلومتر مربع یعنی حدود ۱/۳۴ درصد از مساحت کل کشور، واقع شده است. اين استان از شمال به شهرستان خلخال و شهرستان رودبار، از شمال شرقی به استان گیلان، از شرق به استان قزوين، از جنوب به استان همدان، از جنوب غربی به شهرستان بيجار، از غرب به شهرستان تکاب و از شمال غرب به شهرستان های ميانه و هشترود محدود می شود. مرکز این استان، شهر زنجان و شهرهای مهم آن عبارتند از: ابهر، ایجرود، خرم دره، خدابنده، طارم و ماهنشان.

 

استان زنجان، منطقه ای کوهستانی است با قله های بلند که به صورت فلات مرتفع دیده می شود. این استان به طور کلی از دو منطقه کوهستانی و جلگه های حاصلخيز مستقلي تشکیل شده است. ناهمواري های موجود در استان به دو صورت کوههای زنجان شمالی و کوههای زنجان جنوبی تقسيم مي شوند.
رشته کوه های زنجان شمالی در واقع ادامه رشته کوههای البرز هستند که عبارتند از: قله گلاس، قله باکلور در شمال رودخانه قزل اوزن،‌ قله دگا و قله چله خانه در شمال زنجان و در جنوب رود قزل اوزن. اين رشته كوه ها در شمال غرب زنجان،‌ به هم پیوسته و رشته كوه هاي البرز غربي را تشکیل می دهند.
کوههای زنجان جنوبی، جزئی از رشته کوههای منفرد مرکزی هستند که دارای ارتفاعاتی نظیر: قله قیدار، قله خورجهان، قله علم کندی، قله سپهسالار، قله جهان داغ و قله رستم است. باید اشاره کرد که با تفکیک دو بخش سجاس رود و سهرورد توسط قله قیدار، حد طبیعی استان زنجان با شهرستان همدان و تکاب تشکیل می شود. جهت کوهها در منطقه زنجان به طور طبیعی از  شمال غربی به « جنوب شرقی كشيده شده است.
کوههای زنجان شمالی و زنجان جنوبی، در ناحیه ابهر به طرف غرب از یکدیگر فاصله گرفته اند و جلگه وسیعی از آبرفت رودخانه را تشکیل داده اند. سایر نقاط استان را مناطق جلگه ای یا دشت های آن در برمی گیرند.
بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان و کمترین ارتفاعات در قزل‌اوزن در گیلوان است.
از رودهای مهم استان مي توان به رودخانه هاي قزل اوزن، زنجان رود و ابهر رود يا رود کبیر اشاره كرد.
كوهستاني بودن منطقه باعث شده اين استان داراي دو نوع باشد: آب و هواي كوهستاني و آب و هواي گرم و نيمه مرطوب. به طور کلی آب و هواي اين استان در تابستان معتدل و در زمستان بسیار سرد و برفي است. همچنين استان زنجان همه ساله شاهد وزش باد در فصول سال است كه مهم ترین اين بادها عبارتند از: «باد سرمه یا مه» و «باد گرم».

 

مرکز این استان کهنسال قبل از اسلام «زنگان یا زندیگان»‌ به معنای اهل کتاب «‌ زند » که معروف ترین کتاب آیین زرتشتی ساسانی و گان از پساوندهای اهل باستان است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است، اما پس از تصرف ایران توسط اعراب بنا به ضرورت حرف «گ» به «‌ج» تغییر کرد و «زنگان» به «زنجان» تغییر نام داد. باستان شناسان معتقدند بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شد که در آن زمان نام «شهین» منسوب به «شاه» به آن اطلاق می شد. از دیگر نام های آن می توان به «خمسه» اشاره کرد. این نام از اواخر دوره قاجار به علت استقرار «ایل خمسه فارس» به این نام نامیده شد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده‌است.
آثار به دست آمده از این منطقه حاکی از استقرار انسان از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی است. با استناد به یافته ها و متون تاریخی، تاریخ استان زنجان را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد: «دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات» از هزاره هفتم تا هزاره سوم پیش از میلاد، «دوران آغاز ادبیات و دوران تاریخ» از هزاره اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد، «دوران تاریخی جدید» از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل هزاره هفتم میلادی، و «دوران اسلامی » از قرن هفتم تا به امروز.
از «‌دوران پیش از تاریخ» اطلاعات و مدارک کمی در دست است ولی با بررسی قدیمی ترین آثار یافت شده در این منطقه که شامل ابزارهای کوچک انسان های اولیه است به احتمال به دوره «برودستین» تعلق دارد.
پراکندگی محل سکونت انسان ها در منطقه ایجورد در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد یعنی دوران تاریخی، در هشت کانون باستانی شناسی و تداوم حیات آن ها تا هزاره اول پیش از میلاد، حاکی از شکوفایی و دیرپایی تمدن فلات مرکزی ایران در این منطقه است. مطالعه بر روی آثار نقش های سیاه رنگ بر روی سفال های نخودی کشف شده از این کانون تاریخی پیوند تمدن های تپه حصار دامغان ، تپه سیلک کاشان، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود با این سرزمین را نشان داده است.
براساس شواهد تاریخی تا اوایل نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد، دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حکومت اورارتویی نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این ناحیه غلبه کند. این منطقه در آغاز هزاره اول پیش از میلاد، از شمال با «کادوسیان» و «کاسپیان»، از غرب با «لولوبیان» و «گوتیان»، از جنوب شرق و شرق با «مادها» همسایه بود. بعدها «مادها»، بر این اقوام حکومت کردند.
دوران اسلامی با فتح زنجان در زمان خلافت عثمان به دست سرداری به نام «برابن عازب» شروع شد. در این دوره این شهر یکی از آبادترین، شهرهای ایران محسوب می شد.
در قرن های چهارم و پنجم هجری قمری زنجان به علت داشتن چراگاه های وسیع مورد توجه قبیله های ترک قرار گرفت و این قبیله ها زنجان و نواحی مختلف آن به ویژه «چمن سلطانیه» را محل سکونت خود انتخاب کردند. در پی حمله ی مغول به این شهر، آبادی های اطراف آسیب فراوانی دید. ولی بعدها ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان دادند، به ویژه م سلطان محمد خدابنده  از زمانی که مذهب تشییع را پذیرفت در توسعه این ناحیه کوشید و زمینه ی تبدیل آن به مرکز اسلامی و پایتخت ایران را فراهم آورد به طوری که پس از اندک زمانی به یکی از مراکز مهم سیاست و تجارت تبدیل گردید. ساخت بنای عظیم «گنبد سلطانیه» که بعد از کلیسای «سانتا ماریا دلفیروی فلورانس» و«‌ایا صوفیه» در ترکیه عظیم ترین گنبد تاریخی جهان بشمار می‌آید و در این استان قرار دارد، گواه بر این ادعا است.
پس از برچیده شده حكومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری، منطقه زنجان نیز دچار فتنه خانمان سوز تیمور لنگ شد و به شدت ویران گردید.
تنش های سیاسی و كشمكش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شد. در دوران حكومت صفویه و قاجاریه، به ویژه در دوران حكومت شاه طهماسب، شاه عباس و آقامحمد خان قاجار، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بود. قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای كنونی، با توجه به نظام ارباب و رعیتی، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تكوین یافته اند و در طول دهه های اخیر، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند.

 

ساکنین استان زنجان را اقوامی از آریایی ها، گرجی ها و قبیله هایی از «ایل خمسه» تشکیل داده اند که در جلگه ها و کناره رودخانه های استان سکونت دارند. البته در بلندی ها و کوه پایه های استان گروهی از مردمانی زندگی می کنند که به علت اختلاط نژادی اندک هنوز به ظاهر آریایی باقی مانده اند.
مردم این استان به زبان ترکی آذری صحبت می کنند ولی همسایگی و نزدیکی به پایتخت باعث گرایش به زبان فارسی شده‌است. به غیر از زبان ترکی و فارسی در بخش های مختلف استان زبان های دیگر مورد استفاده است. در شمال استان زبان ترکی  مخلوط با زبان گیلکی، در شرق متمایل به زبان فارسی، در جنوب غربی زبان کردی، در غرب زبان ترکی آذربایجانی و در جنوب استان نیز با گرایش زبان فارسی و تاتی تکلم می‌کنند.

 

 

استان زنجان، به علت داشتن تنوع آب و هوایی، برخورداری از منابع آب و حاصلخیزی خاک به صورت یک منطقه مناسب کشاورزی در آورده است. کشاورزی به صورت های آبی و دیمی در آن انجام می گیرد. کشاورزی دیمی بیشتر در نواحی کوه پایه ای و دامنه کوه ها انجام می شود. این استان از نظر تولید انگور در بخش محصولات زارعی مقام اول را در کشور دارد. محصولات عمده کشاورزی استان که برخي از آنها صادر هم می‌شوند عبارتند از: انجیر، برنج، انگور، زرد آلو، سیب، لوبیا، خیار، پیاز، گردو، فندق، بادام، زیتون، انار، سیر. از بين محصولات ذکر شده: زیتون، انار، برنج، سیر و انجیر جزو محصولات عمده شهرستان طارم به شمار می‌رود.
در واقع استان زنجان یکی از قطب های مهم کشاورزی و دامداری غرب کشور به شمار می آید که به دو شیوه صنعتی و سنتی صورت می گیرد.
دامپروری در این استان بیشتر به صورت رمه گردانی عشایری رواج دارد. این استان در زمینه دامپروری صنعتی و تولید گوشت و شیر، در سطح کشور جایگاه در خور توجهی را به خود اختصاص داده و یکی از مراکز مهم پرورش مرغ و مرغداری کشور محسوب می شود.
در بخش صنعت و معدن نیز این منطقه دارای موقعیتی خاص است. استان زنجان به دليل همجواري و نزديكي به تهران و گیلان روز به روز با توسعه و گسترش واحدهای صنعتی مواجه می شود. استان زنجان به دلیل محدودیت قانونی توسعه ظرفیت های تولیدی در تهران و برخورداری از شبکه‌های زیر بنایی قوی همچون؛ زمین، منابع آب، خاک، شبکه‌های مواصلاتی، موقعیت راهبردی در منطقه شمال غرب، عبور خطوط انرژی، سرمایه گذاری کلان ملی وغيره، از پتانسیل قابل ملاحظه‌ای در جذب سرمایه گذاری بخش صنعت برخوردار است. از صنایع مهم استان به چند نمونه اشاره می‌گردد: شرکت ایران ترانسفو، پارس سوئیچ، شرکت ملی سرب و روی ایران، شرکت کالسیمین، شرکت مینو، چینی سازی ماهنشان و هیس، فرش سهند، پیش سازان لوازم خانگی ایران، لائی سازی، سامان شیمی، نخ تایر، سیمان خمسه، روغن نباتی جهان، بلکا شرق و غيره. همچنین شهرستان زنجان از لحاظ تنوع معادن بسیار غنی است و از ذخاير معدني آن مي توان : سرب وروی، براسیت، سیلیس، خاکهای صنعتی آنتی موان، تالک، پرلیک، سولفات منیزیم، آلونیت، منگنز، مس، آهن و سنگهای تزیینی چون؛ گرانیت، مرمریت، تراورتن، چینی و مرمر وسنگ های آهکی و گچ و سنگ لاشه‌ نام برد.
در حال حاضر نیز ، این استان از نظر معادن روی يكي از بزرگ‌ترین معادن روی خاور میانه را در خود جای داده‌است.
همچنين دراستان زنجان رشته های مختلف صنایع دستی نيز رواج دارد كه از آن جمله: گلیم بافی، گیوه دوزی ابریشمی و نخی، چاروق دوزی، رنگرزی، سفالگری، ملیله کاری شامل سینی، سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی، ساخت انواع چاقو ، کارد و قندشکن، جاجیم بافی نواری، کیسه بافی حمامی، نواری و حکاکی روی مس را می توان نام برد. ضمن آنکه باید گفت قالی بافی از جمله هنرها یی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان زنجان رونق و رواج دارد.

 

صنایع دستی از جمله مهم ترین سوغاتی های استان زنجان به شمار می آید که عبارتند از: انواع چاقو مثل قلم تراش، جیبی، دسته ملیله ، کارد آشپزخانه، انواع پایه های استکانی، سینی، چنگال و قاشق غذاخوری و چای خوری، کاسه ، گلدان، قاب عکس ملیله ای، چارق، فرش و گلیم دستی. از کارهای دستی بومی دیگر ساخت وسایل نقره ای و به ندرت طلایی به صورت ملیله کاری است.